Wedloop om het Balkanwater
Op de Balkan heerst goudkoorts, en dat goud is water. In hoog tempo worden hier honderden waterkrachtcentrales gebouwd, die schone energie aan Europa moeten leveren. De zes betrokken landen worden gelokt met een mogelijk EU-lidmaatschap, maar de protesten van boeren en milieu-activisten nemen toe.
Hoe kom ik straks aan water voor mijn frambozen?'
Avdi Tahiri staat bij zijn veld in Štrpce, een dorp in het bergachtige zuidoosten van Kosovo. Een paar jaar geleden kregen de inwoners van de gemeente te horen dat de Lepenica-rivier vanaf het moment dat straks de waterkrachtcentrale in bedrijf wordt genomen, negen maanden per jaar tot een klein stroompje wordt gereduceerd.
'Wij zijn nergens bij betrokken,' vervolgt hij.
De mensen in Tahiri's dorp vrezen dat ze door het lagere waterpeil in de rivier niet meer in hun levensonderhoud kunnen voorzien. In het najaar van 2015 kwamen Tahiri en zijn buren in opstand tegen de waterkrachtcentrale. De politie moest er zelfs aan te pas komen toen zij probeerden de bouwwerkzaamheden te belemmeren.
Hoe kom ik straks aan water voor mijn frambozen?'
Avdi Tahiri staat bij zijn veld in Štrpce, een dorp in het bergachtige zuidoosten van Kosovo. Een paar jaar geleden kregen de inwoners van de gemeente te horen dat de Lepenica-rivier vanaf het moment dat straks de waterkrachtcentrale in bedrijf wordt genomen, negen maanden per jaar tot een klein stroompje wordt gereduceerd.
'Wij zijn nergens bij betrokken,' vervolgt hij.
De mensen in Tahiri's dorp vrezen dat ze door het lagere waterpeil in de rivier niet meer in hun levensonderhoud kunnen voorzien. In het najaar van 2015 kwamen Tahiri en zijn buren in opstand tegen de waterkrachtcentrale. De politie moest er zelfs aan te pas komen toen zij probeerden de bouwwerkzaamheden te belemmeren.
Batterij van Europa
De Balkan is de grootste potentiële leverancier van waterkracht in Europa. Wat uniek is aan deze duurzame energiebron is de mogelijkheid om enorme hoeveelheden energie op te slaan; je kunt de bron naar believen aan- of uitzetten, afhankelijk van de vraag. Bij zon- en windenergie kan dat niet. Daarom wordt de Balkan tegenwoordig de 'batterij' van Europa genoemd.
Boven en onder: werkers en omwonenden bij de nieuwe waterkrachtcentrale van Strpce in Kosovo.
Dat heeft geleid tot een wedloop tussen duurzame energiebedrijven die straks dolgraag de aan- en uitknop van deze batterij willen bedienen. Zij hebben hun geavanceerde technologie al ingezet in deze regio, die als een proeftuin voor de toekomst wordt gezien.
'We kunnen er van uitgaan dat deze landen in de nabije toekomst deel gaan uitmaken van de geïntegreerde Europese markt, dus die markt wordt steeds aantrekkelijker voor Europese bedrijven die willen investeren in duurzame energie,' zo stond te lezen in een onderzoeksrapport van technisch adviesbureau Mott MacDonald dat de Commissie in december 2017 publiceerde.
De auteurs schatten het potentieel aan nieuwe elektriciteit in de regio op 45 GWh per jaar, net zo veel als de totale productie van Ierland. Volgens investeerder Aliquantum Energy kan Servië alleen ongeveer de helft van dit economisch rendabele potentieel leveren.
‘Deze landen zijn straks deel van de EU, dus die markt wordt aantrekkelijk voor bedrijven die willen investeren in duurzame energie’
Er wordt al gesproken over een nieuwe goudkoorts. In veel gevallen gaat het om kleine watermolens, maar er zijn al een paar enorme, traditionele stuwdammen gebouwd, zoals de twee Statkraft-dammen in de rivier de Devoll in Albanië, waar later mogelijk nog een derde bijkomt.
Landen die van oudsher al veel ervaring hebben met waterkracht, zoals Noorwegen, Oostenrijk en Italië, lopen voorop in deze wedloop. Maar hun benadering verschilt. Sommige producenten zien de Balkan als een proeftuin voor innovatieve ontwerpen.
Zo heeft de Oostenrijkse energiereus Verbund meer dan € 200 mln geïnvesteerd in twee 50 MW-centrales in Albanië die inmiddels operationeel zijn: Ashta 1 en 2. Ze werden geleverd door marktleider Andritz en werken met een matrixsysteem van 45 turbines die al naar gelang de vraag worden ingezet.
Andere bedrijven willen gewoon hun markt uitbreiden met reeds beproefde technologie. De centrale in Štrpce behoort tot deze laatste groep. Energi-Teknikk uit het Noorse Rosendal levert de turbines. Het heeft contracten afgesloten voor drie energieprojecten ter waarde van in totaal € 3 mln: Murino 1 en 2 in Montenegro en Lepents in Kosovo. Vanwege de hoge loonkosten in Noorwegen wordt een deel van het laswerk in Servië uitgevoerd.
Vele hindernissen
Maar er zijn talloze hindernissen voor de waterkrachtprojecten. Door gebrekkige documentatie weet niemand waar deze centrales precies komen en hoeveel er nu al zijn. Inmiddels wordt hier zelfs wetenschappelijk onderzoek naar gedaan. Sommige organisaties spreken van rond de 400 centrales in aanbouw, maar anderen schatten dit veel hoger, omdat in de cijfers kleinere centrales niet worden meegenomen (zie kader).
Als je de kleine projecten wel meetelt, worden er volgens de Oostenrijkse milieuorganisatie Riverwatch de komende jaren liefst 2700 nieuwe centrales bijgebouwd in de zes Balkanlanden. Als dat klopt, heeft dat grote gevolgen voor de natuur en de lokale gemeenschappen. Want bedrijven die een installatie van minder dan 10 MW willen bouwen, hoeven doorgaans geen effectbeoordeling op de omgeving uit te voeren.
Door gebrekkige informatie van overheden is het vaak onduidelijk welke natuurgebieden beschermd zijn en welke niet
Als de eerdergenoemde schatting correct is, betekent dit ook dat dit rijke gebied met zijn uitbundige natuur - door ecologen ook wel een 'hotspot van biodiversiteit' genoemd - ernstig wordt bedreigd. Veel zeldzame soorten zijn voor hun voortplanting en dus hun voortbestaan afhankelijk van de weelderige bergen, bossen en rivieren.
Omdat deze landen geen EU-lidstaten zijn, is het aan hun eigen nationale bureaucratieën om te bepalen hoe ze met deze veranderingen omgaan. Ze zijn vaak slecht toegerust voor deze zware taak, die grensoverschrijdende samenwerking vereist in een regio die nog altijd door etnische conflicten wordt gedomineerd.
Volgens Andrej Sovnic van de International Union for Conservation of Nature (IUCN) is het door beperkte of gebrekkige informatie veelal niet duidelijk welke natuurgebieden precies beschermd worden en welke niet. 'Ik heb de indruk dat de landen het zelf ook vaak niet weten, vanwege de chaotische manier waarop ze met hun gegevens omgaan,' geeft Sovnic aan.
Rond de waterkrachtcentrale naast de boerderij van Tahiri in Kosovo heerst nog altijd veel onduidelijkheid. Een journalist die vlak bij de rivier woont en voor de Servische tv werkt, vertelt dat de mensen vooral boos zijn vanwege de geheimzinnigheid rond het project.
Een due diligence-deskundige van een van de mogelijke financiers van dit project, de Noorse exportkredietverzekeraar GIEK, bezocht het dorp om eventuele negatieve gevolgen te inventariseren, maar constateerde geen problemen: 'er zijn geen maatschappelijke of ecologische factoren die de bouw van de energiecentrale in de weg staan,' concludeerde GIEK.
Dat standpunt is inmiddels verschoven. Een woordvoerder van GIEK zegt nu dat er niet zozeer gebrekkige due diligence is uitgevoerd, maar dat de online gepubliceerde conclusie 'niet definitief is'. Hij nodigt iedereen uit om eventuele problemen in de regio bij GIEK te melden.
Bijenkorven van lokale boeren die meer inspraak eisen rond het waterverbruik.