De wereld als een complot
Door Wierd Duk
50 min geleden in BINNENLAND
Geloof in complottheorieën is wijdverbreid en wordt via sociale media breed uitgevent. Die theorieën komen voort uit het wantrouwen jegens instituties, waarschuwen wetenschappers. „Maar complotdenkers stellen ook belangrijke vragen.”
De man, die in een synagoge in Pittsburgh elf mensen doodschoot, geloofde in een complottheorie. Achter de ’migrantenkaravaan’, die op weg is naar de grens met de Verenigde Staten, zou een Joods masterplan schuilgaan. De bedoeling: duizenden illegale latino’s het land binnensmokkelen die kunnen bijdragen aan de uiteindelijke ’vernietiging van het blanke ras’.
Andere complotdenkers gaan nog verder. Volgens hen betaalt de Joodse miljardair George Soros, een belangrijke donateur van de Democraten, de organisatoren van de optocht. Zijn ’plan’: zorgen voor chaos in Trumps Amerika aan de vooravond van de midterm-verkiezingen op 6 november. „Soros”, lacht Jelle van Buuren (55) als de naam valt. „Die man heeft alles om mikpunt van een complottheorie te zijn. Hij is Joods, hij is stinkend rijk, hij heeft die rijkdom onder meer verworven met speculatie, hij profileert zich als een kosmopolitische liberaal en financiert projecten die ingaan tegen sterke conservatieve overtuigingen van anderen. Kortom: voor veel mensen is hij de ideale figuur om hun grieven op te projecteren.”
Van Buuren, werkzaam aan de Universiteit Leiden, is terrorismedeskundige en deed onderzoek naar complotdenken. „Er ligt aan die theorieën vaak een fundamentele kritiek op de macht ten grondslag”, zegt hij. „Er worden soms essentiële vragen gesteld, die goede wetenschappers en journalisten ook behoren te stellen. Ik kan er dan een heel eind in meegaan. Totdat die mensen ineens een hele rare afslag nemen.”
Ook voor de Amsterdamse onderzoeker Jaron Harambam (35), die promoveerde op het onderwerp, zijn complotdenkers ’zeker niet allemaal gekkies’. „Ik heb van een aantal juist veel geleerd. Vaak hebben ze veel kennis over bepaalde onderwerpen.”
Houvast
Hoe verklaren deze wetenschappers de populariteit van samenzweringstheorieën? Zoeken naar houvast speelt een rol, denkt Van Buuren. „Als de wereld om je heen steeds gecompliceerder wordt, is het fijn als je kunt zeggen: kijk, die kleine groep mensen daar, díe is verantwoordelijk voor alle ellende. Als we hen wegkrijgen, wordt de wereld misschien wél een fijne plek.”
Harambam noemt redenen als de secularisering en de ’democratisering van kennis’ dankzij het internet. Mensen zijn hoger opgeleid en denken ook wetenschappelijke kennis zelf te kunnen vergaren en begrijpen. Zie de antivaccinatie-beweging.
Ook de taboeïsering van heikele thema’s – om politieke correcte redenen – speelt een rol, vermoedt Harambam: „De onmogelijkheid om bepaalde zorgen en kritiek te uiten in ons maatschappelijk domein, leidt ertoe dat complottheorieën boven komen drijven. Je moet mensen serieus nemen, ook al ben je het niet met ze eens.”
Het populisme drijft mede op samenzweringsdenken. Een veel aangehaald ’complot’ in rechts-populistische kringen is het vermeende plan van de Oostenrijks-Japanse graaf Richard Coudenhove-Kalergi om Europa ’om te volken’ door massale immigratie. De diplomaat, een in EU-kringen bewierookte pionier, richtte in 1923 de Paneuropese Unie op. Coudenhove-Kalergi stelde dat de Europeaan van de toekomst, door vermenging met Afrikanen en Arabieren, van het ’Euraziatisch-negroïde’ type zou zijn en niet langer gebonden aan nationale identiteiten. Zo zou de Europese eenheidsstaat makkelijker zijn te realiseren.
Complotdenkers – ook in Nederland – zien in de huidige massa-immigratie, die door de ’politieke en zakelijke elites’ zou worden aangejaagd, de uiteindelijke voltrekking van dit plan.
Populisten
Hier zie je hoe gevaarlijk complotdenken kan worden, zegt filosoof Daniel Cohnitz (44) van de Universiteit Utrecht. Cohnitz houdt zich eveneens met het thema bezig. „Je kunt stellen dat een kritische blik op de instituties goed is: op de politiek, de media, de kerken en de EU. Maar als het vertrouwen in die openbare instellingen wegvalt, maakt dat de weg vrij voor populisten als Orbán, Trump, Poetin en Erdogan. Die claimen een directe band met hun kiezers te hebben en wakkeren het wantrouwen tegen de instituties bewust aan, mede door complottheorieën in te zetten. Daar moet je dus heel voorzichtig mee zijn.”
Jaron Harambam onderkent dit gevaar. „Zeker als samenzweringsdenken leidt tot de demonisering van bevolkingsgroepen als joden of moslims. Maar het is te selectief om alleen daar de aandacht op te vestigen. Goedgelovigheid kan ook extreme gevolgen hebben. Neem de oorlog in Irak: daar zijn miljoenen mensen slachtoffer geworden omdat mensen in de leugen trapten dat Saddam massavernietigingswapens had.”
En toch: hoe kan aan schadelijk samenzweringsdenken tegenwicht worden geboden? Jelle van Buuren, peinzend: „Moeilijk, want je raakt hier fundamenteel aan de vrijheid van meningsuiting. Niet voor niets zijn overheden nu zo druk met de regulering van het internet en met ’fakenews’. Maar fakenews kan ook nieuws zijn dat de machthebbers ’onwenselijk’ vinden. Net als een vermeende complottheorie.”
Harambam zit in een internationaal netwerk waar ook wordt nagedacht over methodes om samenzweringstheorieën te weerleggen. „Maar ik heb daar m’n twijfels over. Wie zijn wij om te bepalen wat waar is of niet, tenzij je op een bepaald gebied deskundig bent? Het is ook niet het doel van de sociale wetenschap.”
Volgens Van Buuren en Cohnitz doorzien we nog niet voldoende wat er gaande is. Cohnitz: „Waar precies komt dat verlies van vertrouwen in de instituties vandaan? Dat hebben we ook wetenschappelijk nog niet goed begrepen.” Van Buuren: „We zitten pas in het beginstadium van dit onderzoek. Maar de ongemakkelijke constatering is inmiddels wel dat heel veel mensen vaak niet meer weten wat er wel of niet klopt aan de informatie die zij tot zich nemen.”